Energetik içkilər və sağlamlığa zərəri: onları tütün və alkoqol kimi məhdudlaşdırmağın vaxtı çatmadımı?
Gəncin cəmi 21 yaşı var idi, ürəyi dözmədi.
Universitet tələbəsi, perspektivli idman potensialına sahib biri kimi, energetik içkiləri tələbə həyatının zərərsiz atributu hesab edirdi. Axı onlar adi su şüşələrinin yanında satılırdı; hər kampus avtomatında yer alır, istənilən mağazanın rəflərində parıldayır, gənclərə yönəlmiş demək olar ki, hər tədbirin sponsoru olurdular.
O səhər huşunu itirəndə, həkimlər onun qanında heç bir qadağan olunmuş maddə aşkar etmədilər — nə opioid, nə amfetamin, nə də qaçaq məhsul. Yalnız milyonlarla insanın gündəlik istifadə etdiyi maddələrin izləri: kofein, taurin, guarano, şəkər və beyinə özünü məğlubedilməz hiss etdirmək üçün hazırlanmış kimyəvi orkestr — ta ki, bədən öz sərhədlərini xatırlayana qədər.
Həkimlərin qənaəti birmənalı idi: bu cür stimulyatorların uzunmüddətli istifadəsi ürəyə ciddi yük salmışdı. Gənc sağ qaldı.
Oxşar hallarda bəzi başqaları bu qədər şanslı olmadı. Faciə təkcə bu ayrı-ayrı hekayələrdə deyil, onların doğurduğu səssiz dərkdədir: necə oldu ki, ürək ritmini, diqqəti və yeniyetmə psixologiyasını manipulyasiya edən bir məhsul limonad qədər sosial cəhətdən qəbulolunan oldu?
Müasir stimulyator sənayesinin arxitekturası
Energetik içkilər son iyirmi ilin ictimai səhiyyə sahəsindəki ən uğurlu uğursuzluğudur.
Onların yüksəlişi təsadüfi deyil; bu, stimulyator elmini, asılılıq psixologiyasını və gənclik mədəniyyətinin iqtisadiyyatını birləşdirən yüksək təşkilatlanmış biznes modelinin nəticəsidir.
Bu içkilər həm hiss olunan “itələmə”, həm də sürətli asılılıq dövrü yaratmaq üçün formalaşdırılır. Yüksək dozada kofein ilkin enerji sıçrayışını təmin edir; taurin və guarano stimullaşdırıcı təsiri gücləndirir; şəkər isə ani dopamin ifrazı yaradır. Əgər bu tərkib başqa bir sahədə — məsələn, əczaçılıqda təqdim olunsaydı, yalnız ehtiyatla və reseptlə verilməli idi.
Amma içki dünyasında bu məhsullar uşaqların göz səviyyəsindəki rəflərdə yer alır.
Marketinq incəliklə düşünülüb. Sənaye artıq yetkin auditoriyadan imtina edib. Onun obrazları, dadları və tərəfdaşlıqları açıq şəkildə yeniyetmələrə yönəlib: oyun avadanlığına bənzəyən neon bankalar, konfet dadlarını təqlid edən çeşidlər, kibersport turnirlərinin sponsorluğu, yeniyetmə influenserlərlə əməkdaşlıq. Bu təsadüf deyil — bu, davranış iqtisadiyyatının silaha çevrilmiş formasıdır.
Nəticə gözləniləndir: çox gənc, çox sadiq və fizioloji baxımdan çox həssas müştəri bazası.
“Enerji”nin fizioloji qiyməti
Adi qəhvədən fərqli olaraq, energetik içkilər yeniyetmələr üçün bir çox kardioloqların təhlükəsiz hesab etdiyi miqdardan artıq kofein ehtiva edir. Taurin və guarano kimi əlavələr onun ürək və damar sisteminə təsirini artırır.
Nəticələr: sürətlənmiş nəbz, təzyiqin qalxması, yuxu pozuntuları və bədənin tənzimləyici sistemlərinin tədricən zəifləməsi.
Avropa və Şimali Amerikanın təcili yardım şöbələrində həkimlər yanaşı xəstəlikləri olmayan gənc pasiyentlərdə taxikardiya, aritmiya, tremor, panik tutmalar və hətta ürək çatışmazlığı hallarının artdığını qeyd edirlər. Onları birləşdirən cəhət: energetik içkilərin müntəzəm istifadəsi.
Amma daha dərin zərər daha az görünəndir. Stimulyator asılılığının əsas müşayiətçisi olan yuxu çatışmazlığı idrak inkişafını, yaddaşı, emosional sabitliyi və akademik nailiyyətləri pozur. Energetiklər ayıqlıq vəd edir; əslində isə məhsuldarlıq maskası altında xroniki yorğunluq gətirirlər.
Normallıq adı altında tənzimləyici boşluq
Problemin bir hissəsi bu məhsulların tam normallaşmasındadır.
Tənzimləyicilər onlara stimulyator deyil, qazlı içki kimi yanaşırlar. Kofein limitləri qeyri-müəyyəndir, etiket tələbləri müxtəlifdir, reklam qaydaları isə aqressiv onlayn təbliğatla ayaqlaşa bilmir. Bəzi ölkələrdə energetik içkilər ikiqat espresso qədər kofein ehtiva edir, amma heç bir xəbərdarlıq işarəsi tələb olunmur.
Tükənməyə əsaslanan iqtisadi sistem
Energetik içkilər müasir həyatdakı daha dərin bir dəyişiklik — daimi sürətlənmə mədəniyyəti üzərində qurulub. Gənclər akademik təzyiq, rəqəmsal yayındırıcılar, xroniki yuxusuzluq və hiperstimulyasiyaya əsaslanan sosial mühit şəraitində yaşayırlar. Belə bir reallıqda “tez həll yolu”nun cəlbediciliyi aydındır.
Lakin bu sahədəki iqtisadi model paradoksaldır: cəmiyyət nə qədər tükənmiş olarsa, bir o qədər çox energetik içki istehlak edir; nə qədər çox istehlak edərsə, bir o qədər də tükənir. Bu, öz-özünü bəsləyən bir dövrədir — məhz bioloji ritmləri pozduğu üçün gəlir gətirir.
Bu, şəxsi zəifliklə bağlı deyil — bu, güclərin disbalansıdır: yeniyetmə biologiyası ilə korporativ neyrobiologiya arasında qarşıdurmadır.
Ətraflı təhlil: Niyə Azərbaycan qanunvericiliyindəki normalar yetərli hesab oluna bilməz?
Energetik içkilərin artan istehlakı fonunda Azərbaycan 2019-cu ildə təsdiqlənmiş və 2020-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minmiş normativ sənədə — “Enerji içkilərinə dair müvəqqəti sanitariya normaları və qaydaları”na malikdir. Lakin elə “müvəqqəti” sözü bu normaların heç vaxt daimi və hərtərəfli tənzimləmə kimi nəzərdə tutulmadığını göstərir. Bu sənəd hüquqi boşluğu aradan qaldırmaq üçün qəbul edilmişdi, lakin altı il ərzində müasir tənzimləmə ilə əvəz olunmayıb.
1. Sənədin statusu uzunmüddətli sağlamlıq müdafiəsi məqsədləri ilə uyğun gəlmir
Bu sənəd keçid dövrü üçün nəzərdə tutulmuşdu. Lakin:
- yenilənmədən qüvvədə qalır,
- son illərin elmi məlumatlarını əks etdirmir,
- gənclər arasında istehlakın artımını nəzərə almır.
Başqa sözlə, dövlət hər il artan risklər fonunda hələ də “müvəqqəti” qaydalarla fəaliyyət göstərir.
2. Tərkib tənzimlənir, amma bazar yox
Sənəd kofein, taurin, inozitol və digər maddələrin icazə verilən dozasını, qablaşdırma, etiketləmə və saxlanma qaydalarını müəyyən edir. Lakin əsas riski təşkil edən şirkətlərin davranışlarını tənzimləmir:
- yeniyetmələrə yönəlmiş reklamlar,
- gənclər tədbirlərinin sponsorluğu,
- məktəblərdə və idman klublarında satış,
- yaş təsdiqi olmadan onlayn satış.
Yəni məhsulun texniki tərəfi nəzarət altındadır, lakin onun sosial təsiri nəzarətsiz qalır.
3. Yaş məhdudiyyəti mövcuddur, lakin tətbiq mexanizmi qeyri-müəyyəndir
Etiket üzərində aşağıdakı ifadənin yerləşdirilməsi məcburidir:
- “18 yaşına çatmayan şəxslərə satışı qadağandır.”
Lakin sənəd aşağıdakıları müəyyən etmir:
- yaşı kim və necə yoxlamalıdır,
- hansı cərimələr nəzərdə tutulur,
- avtomatlar və onlayn satış necə nəzarət olunur və s.
Nəticədə bu məhdudiyyət qanuni tələbdən çox tövsiyə xarakteri daşıyır.
4. Sənəd elmi və struktur baxımından köhnəlib
Sənədin qəbulundan bəri:
- ürək sağlamlığı ilə bağlı yeni risklər aşkarlanıb,
- energetiklərlə əlaqəli hospitalizasiya halları artıb,
- bir çox ölkələr normativləri sərtləşdirib və ya yenidən nəzərdən keçirib,
- istehlakçı nəsli dəyişib.
Lakin 2023-cü ildə edilən dəyişiklik yalnız bir bəndin redaktə olunmasına aiddir — bu isə tənzimləmə sistemini yeniləmək anlamına gəlmir.
5. Nəzarət mexanizminin olmaması
Sənəd aşağıdakıları nəzərdə tutmur:
- yan təsirlərin monitorinqini,
- energetiklərin yüksək riskli məhsul kimi məcburi qeydiyyatını,
- tibb müəssisələrinə müraciətlərin statistik uçotunu,
- marketinqin tənzimlənməsini.
Nəzarət olmadan ən yaxşı normalar belə effektiv olmur.
6. Beynəlxalq təcrübə xeyli irəliləyib
Bir çox ölkələrdə artıq tətbiq olunur:
- porsiya üzrə sərt limitlər,
- iri həcmli bankaların qadağan edilməsi,
- yetkinlik yaşına çatmayanlara yönəlmiş reklamların tam qadağası,
- idman obyektlərində satışın qadağan olunması,
- qablaşdırmada iri xəbərdarlıq işarələrinin məcburiliyi.
Bu kontekstdə 2019-cu ilin müvəqqəti normalarını nə hüquqi, nə elmi, nə də ictimai-sanitariya baxımından yetərli hesab etmək olar. Onlar yalnız “bankanı” tənzimləyir, lakin gənclərin gündəlik qarşılaşdığı və ürək-damar sistemini stimullaşdırmaq üçün yaradılmış məhsulun əhatə etdiyi ekosistemi yox.
Hökumətlər niyə müdaxilə etməlidir?
Sərt tədbirlərə çağırışlar mənəvi deyil — rasional əsaslara söykənir. Əgər məhsul:
- güclü stimulyatorlara əsaslanırsa,
- yetkinlik yaşına çatmayanlar tərəfindən kütləvi şəkildə istehlak olunursa,
- kardioloji problemlərə səbəb ola bilirsə,
- uşaqlara yönəlmiş kanallar vasitəsilə reklam edilirsə,
o zaman alkoqol və tütün kimi eyni səviyyədə tənzimlənməlidir.
Energetik içkilər istehlak mədəniyyətinə o qədər dərin inteqrasiya olunub ki, tənqid çox vaxt şəxsi azadlığa hücum kimi qəbul edilir. Lakin ictimai sağlamlıq həmişə riskləri görməzlikdən gələn sənayelərə qarşı çıxmaq cəsarəti tələb edib.
Gənc nəsil səssizcə stimulyatorların xroniki istifadəsinə alışdırılır. Bunu görməməzlikdən gəlmək isə artmaqda olan böhranı görməmək deməkdir.
Qanunvericilər, tənzimləyici orqanlar, məktəblər, həkimlər və ictimai liderlər hərəkətə keçməlidirlər — sözlərlə yox, real təşəbbüslərlə. Risklər aydındır, sübutlar toplanır, sənaye isə tənzimləyicilərdən daha sürətlə inkişaf edir.
Energetik içkilər tütün və alkoqol kimi ciddi nəzarət altında olmalıdır.
Bundan azı — məsuliyyətdən imtinadır.
