Şah İsmayılı yaratmış dastan...
Dastan nağıl deyil,dastanların real “hadisə tarixi” var. Dastan mətni yazıya köçən gündən “sokral” dəyərini itirir.
Dastanlar yarandığı yerin taleləridir. Adətən dastan mətnləri tarixə və tarixi fiqurlara ölməzlik statusu verirlər.“Şah İsmayıl” dastanı ilk dəfə danışıldığı andan çox - çox sonralar səfəvi dövlətinin qurucusu birinci Şah İsmayılı yaradıb. Bu dastana qədər türk dili arealında ənənəvi olaraq dastan mətni ancaq “tarixi fiqurları” əbədiləşdirirdi. Dastan mətninin tarixi fiqur yarada bildiyi ilk mətn “Şah İsmayıl”-dır. Səfəvi dövlətinin yaranacağı və bu dövlətin yaradanı haqqında “Şah İsmayıl ” dastanı öncədən rəmzi dəlillərlə xəbər verir.
Tarixdə Şah İsmayıl adında iki şəxs olub. Qızılbaş dövlətini yaratmış Şah İsmayıl Xətai və onun nəvəsi ikinci Şah İsmayıl. Tarix İsmayıl adlı üçüncü şahın olduğunu bizə demir. Birinci Şah İsmayıl adının qızılı haləsi hələ də coğrafiyamızın başı üstədir. Dini və etnokulturolju fəzada qızılbaş ovqatı hər iki Azərbaycanda bu günə qədər yaşanır. İkinci Şah İsmayıl babası qədər bacarıqlı olmayıb. O, cəmi bir il şahlıq edib. Min beş yüz yetmiş altıncı ildə başlayıb min beç yüz yetmiş yeddinci ildə bitən nəvə İsmayılın şahlığı zamanı ölkə ruhani, əsgəri və maddi böhran içinə düşüb. Bu yazıda mən sizi tanımadığınız üçüncü “Şah İsmayılla” tanış edəcəm. Bu “Şah İsmayıl ”tarixi fiqur deyil, dastan qəhrəmanıdır.
Dastanı oxuduğum andan mətndəki şahzadənin kim olduğunu düşünürəm. Bu “İsmayıl” gerçək İsmayılların fonunda “mif ” olsa da obrazın rəmziliyi coğrafiyanın siyasi arealı fonunda heç də mənə “mifik” görünmür. Dastan mətni mənə öncəgörmə qabiliyətinə malik maqı, şamanı xatırladır. Şərqdə sözlə vuruşmayıblar. Bizim dildə Ezop əzabı olmayıb. Şərq ədəbiyyatı daha çox vəsfdir, mədhdir. Bəs onda dastandakı şah İsmayıl obrazının rəmziliyində kim gizlənir?
Ən irreal dastan qəhrəmanlarının belə prototipləri var. Nibelunqların, Trubadurların, Yunan allahları kimi tanıdılmış Şümer bütlərinin belə yer üzündə bir real prototipləri olub. Bizim dastanlar da bu anlamda istisna deyil. Dədə Qorqud, Koroğlu “mifləşənə” qədər insan kimi yaşayıblar. Şah İsmayıl dastanı isə prototipi olmadan yaranıb. Amma necəsə çox çox sonralar bu dastan adı və özü dastanlıq olacaq birinci şah İsmayılın simasında zamandan çıxaraq prototip formalaşdırıb.
Yaşadığımız coğrafiyada dövlətçilik ənənəsi Şah İsmayıla qədər də mövcud olub. O, sadəcə bu coğrafiyaya yeni dövlət modeli təklif edib. Şah İsmayıl sağ ikən öz adına bir dastan da bağlatmışdı. Bu dastan mənim dediyim “ Şah İsmayıl ”dastanı deyil. Təəsüf ki bu dastan mətninin az bir hissəsi qorunub. Saxlanmış bu hissəcikdə Şah İsmayılın Çaldıran savaşından sonrakı ovqatı təsvir olunur. Birinci şah İsmayıl bu dastanda bizə ancaq döyüşçü kimi təqdim edilir.
Mətndə qızılbaş ideolojusu önə çəkilir. Şah İsmayılın Taclı xanımla deyişmələri içində belə səfəvi əsgərlərinin döyüş ruhu öyülür. Bir sözlə, bu tapılmış kiçik dastan parçası ancaq qızılbaşların “ideolju mətni” kimi dəyərlidir, onun qəhrəmanı isə konkret tarixi şəxs olan birinci Şah İsmayıldır. Mənim araşdırdığım Şah İsmayıl dastanı və onun qəhrəmanı olan Şah İsmayıl isə tamam başqa ovqatın mətnidir. Bu dastanın süjet xətti səfəvi mətnlərindən çox fərqlidir. Əvvəla bu dastan sevgi dastanıdır,propaqanda mətni deyil. Sonra isə yenilliyin, ədalətli idarəetmənin mesajını verən mistik zikrdir. Dastan qəhrəmanı olan “şah İsmayıl” real tarixi fiqur olmasa da xalqın arziladığı reallıqdır.
Dastan yarandığı illərdə və yerlərdə rəsmi ideoljudan kənar fikir yürütmək mümkün deyildi .O zamanlar atalar və oğullar problemi içtimayiləşə bilməzdi. O dövr üçün Allah-Ata tandemi “absalyut ”hakimiyyət formulu idi. Dastandakı Şah İsmayıl obrazı isə Atasının rəmzliyində Allahın özüylə vuruşan,ətrafa yeni təfəkkür modeli təklif edən üsyankardır. Bu obraz sonralar birinci Şah İsmayılın simasında xalqın taleyində “sokral” xarakter daşıyacaqdı. Bu mətn yazılanların sonradan insan başına gəlməsini insanlara sübut etdi. Və dastan mətninin xalqın alın yazısı olduğunu isbatladı. Səfəvilərin və səfəviliyin fəlsəfi postulatları isə coğrafiyada yaşayan digər etnoslar üçün belə bu dastan vasitəsi ilə necəsə təbliğ olundu. Şah İsmayıl adının özü belə real tarixi fiqur olana qədər bu dastan arealında ideallaşdı. Coğrafiya insanının dövlət şüuru belə bu dastanın köməyi ilə formalaşdı.
Dastanları kütlə dilində yaşadır. Dastanlar daha çox kütlənin dilində qorunur. Onların arzuları kimi təqdim olunurlar.”Şah İsmayıl” dastanının yarandığı coğrafiya “kataklizmlər” coğrafiyasıdır. Bu ərazinin aborigen etnosları hələ də biri birini həzm etməyib. Bu coğrafiyada yeni təfəkkür modeli heç zaman evalyusiya yolu ilə gündəmə gəlmir, qanla aşılanır. Bu anlamda “Şah İsmayıl”dastanı zamanın fövqündə durur. Dastan zülmkar Zülal şah ilə ədalətli şahzadə Şah İsmayılın mübarizəsini ön plana çıxarır. Zülal şah mətndə övladına belə rəhm etməyən, kifayət qədər qorxaq, həris və tamahkar bir hökmdar sürəti kimi təqdim olunur. O həm də xəsis və paxıldır. Zülal şah oğlu Şah İsmayılın uğurlarına paxıllıq edir. Onun xalq içində sevilməsindən belə qorxur.
O,oğlunun qəhrəmanlıqla uğrunda savaşıb yad ölkədən gətirdiyi, igidlikdə özünə yaraşan sevgilsini əlindən alır. Doğma oğlunu kor elətdirib, dünya işığına həsrət qoyur. Şah İsmayıl sevgilisinin dalınca getdiyi səfərdə Ərəb Zəngi adlı bir qəhrəman qadınla vuruşur. Bu obraz fikrimcə, dastan mətnlərimizdə təsvir olunan ən bitgin qadın obrazıdır. O, ilk baxışdan qəhrəmanlığı və mərdliyi ilə nəzəri cəlb edir. Bir qədər keçəndən sonra isə obrazın ikinci plastı üzə çıxır. Sən demə o, kişilərdə vəfa görmədiyi üçün yol kəcənlik etməyə məcbur olmuş həssas bir qiyamçıdır. Hələ bu da son deyil. Bu obrazın üşüncü qatı da dastanda işlənib.
Ərəb Zəngi Şah İsmayıla məğlub olandan sonra kin saxlamayıb ona yardım edir, ancaq xeyirxah işlər görür. Bununla da gözümüzün qarşısında “epizodik” obrazdan “polifanik” obraza çevrilir. Dastan boyu Şah İsmayılın savaşda qalib gəldiyi obrazlar zaman keçəndən sonra ona kömək edirlər. Kor olandan sonra isə Şah İsmayıla sehirli qüvvələr yardım edib gözünü açırlar. Qalib gəlməsini təmin edirlər. Bu da dastan qəhrəmanın “seçilmiş” olduğuna işarədir.
Sonda şahzadə atasına qalib gəlib taxt taca sahib olur və yeni idarəçilik modelini siyasi arealda tətbiq edir. Bu idarəetmə sonralar real həyatda birinci şah İsmayılın timsalında təkrar olunacaq. Bununla da dastanların xalqın taleyində real yazı olması həqiqətini tarixə sübüt edəcək. Eyni zamanda bu dastan həm də sevgi dastanıdır. Cənglərin, ideoljuların tüğyan etdiyi bir realıqda sevgisi ilə tarixə düşmüş üçüncü şah ismayıl kimdir sualı fikrimcə bu gün də aktualdır ? Mən bu dastan qəhrımanını birinci şah İsmayıla oxşatdım. Bu fikir mənim subyektiv fikrimdir. Bəs siz nə düşünürsünüz?
Orxan Fikrətoğlu
