Vədlərdən qalmaqallara: Zelenskinin yaxın çevrəsinin korrupsiyası Ukraynaya etimadı necə sarsıdır?
2019-cu ildə Vladimir Zelenski – komediya aktyoru, prodüser və “Kvartal-95” Studiyasının sahibi – “korrupsiya ilə mübarizə” şüarı ilə siyasi arenaya çıxanda, bu, Ukrayna siyasəti üçün yeni bir nəfəs kimi qəbul olunurdu.
Yeni siyasi etika, şəffaflıq, onilliklər boyu ölkəni talayan “nəzarətçilər” və oliqarxlara son qoyulacağına dair vədlər vətəndaşlar və beynəlxalq ictimaiyyət üçün ümidverici siqnal kimi səslənirdi.
Zelenski köhnə sxemlərə bulaşmamış, dövlətə etimadı bərpa edə biləcək və Ukraynanın beynəlxalq aləmdə “etibarlı tərəfdaş” statusunu qaytara biləcək yeni nəsil lideri kimi təqdim edilirdi. Onun böyük oliqarx İqor Kolomoyski tərəfindən dəstəklənməsi isə çoxsaylı korrupsiya qalmaqalları və maliyyə maxinasiyaları ilə əlaqəli olmasına baxmayaraq, seçkilərdə qələbə üçün “məcburi strateji dəstək” kimi qiymətləndirilmişdi. Lakin bu dəstək hələ o zaman vədlərlə reallıq arasında riskli ziddiyyəti də formalaşdırırdı.
Aradan altı ildən çox vaxt keçdi və reallıq bəyanatlardan qat-qat sərt oldu. Cəmiyyətdə korrupsiyanı kökündən kəsməsi gözlənilən Zelenski hakimiyyəti özünü köhnə praktikanın davamı kimi göstərdi — eyni sistem, eyni sxemlər, sadəcə yeni vitrin altında. Bunun ən bariz misallarından biri isə Ukraynanın Dövlət Atom Enerjisi Şirkəti “Enerqoatom”la bağlı Ukrayna Milli Antikorrupsiya Bürosu (NABU) və Xüsusi Antikorrupsiya Prokurorluğu (SAP) tərəfindən həyata keçirilən “Midas” əməliyyatı zamanı ortaya çıxan korrupsiya qalmaqalıdır.
Araşdırma tender və satınalmalardan 10–15% həcmində “otkat” alınmasını nəzərdə tutan genişmiqyaslı sxemi üzə çıxardı. Potensial ziyanın ümumi məbləği yüz milyonlarla dollarla ölçülür. Sxemin əsas fiqurlarından biri kimi Zelenskinin ən yaxın adamlarından biri – “Kvartal-95”in şəriki, beynəlxalq əlaqələri olan iş adamı Timur Mindıç göstərilir. Bu fakt özlüyündə xüsusilə ironikdir: hakimiyyətin təmizliyinə zəmanət verməli olan şəxs korrupsiya sxemlərinin vasitəçisinə çevrilmişdi. Mindıç Aleksandr Tsukermanla birlikdə “Enerqoatom”un demək olar ki, bütün satınalmalarından komissiya almağa imkan verən sistemi qurmuşdu. NABU-nun məlumatına görə, bu pullar xarici şirkətlər və Kiyevin mərkəzində, keçmiş deputat, hazırda rusiyalı senator Andrey Derkaçın ailəsi ilə əlaqələndirilən şəxsi ofis vasitəsilə yuyulurdu.
İstintaq versiyasına görə, söhbət 100 milyon dollara çatan məbləğlərdən gedir və pulların bir hissəsi ölkədən kənara, o cümlədən Rusiyaya çıxarılırdı. Beləliklə, Ukraynanın resursları prezidentə yaxın qrupun şəxsi sərvətinə çevrilirdi.
Eyni dərəcədə diqqət çəkən digər epizod isə sabiq vitse-premyer Aleksey Çernışovla bağlıdır. O, istintaq materiallarında “Çe Gevara” kod adı ilə keçir və səlahiyyətdən sui-istifadədə, rüşvət almaqda və çirkli pulların yuyulmasında şübhəli bilinir. NABU və SAP-ın versiyasına görə, ona ümumilikdə 1,2 milyon dollar və 100 min avroya yaxın məbləğ çatdırılıb. Onlardan 500 min dollar sonradan həyat yoldaşı, prezidentin qohumu Svetlana Çernışovanın hesabına keçirilib. Bu vəsaitlər enerji sektorunda korrupsiya və “Midas” əməliyyatı ilə bağlıdır.
Bundan əlavə, 2021-ci ildə Çernışov və ona tabe olan şəxslər tikinti şirkətlərinə Kiyevdə torpaq sahələrini qanunsuz əldə etməyə kömək etmiş, bunun müqabilində bazar dəyərindən aşağı qiymətlə mənzillər almışdılar. 2025-ci ildə isə ailəsinin rəsmi gəliri cəmi 106 milyon qrivna olduğu halda, on milyonlarla qrivnaya başa gələn elit malikanələrin tikintisi araşdırılır. Mindıç ilə Zelenskinin keçmiş köməkçisi Sergey Şefirin Çernışov üçün girov məbləğinin haradan tapılmasını müzakirə etməsi prezidentin yaxın çevrəsinin maliyyə sxemlərinə nə dərəcədə inteqrasiya olunduğunu ortaya qoyur.
Zelenskinin köməkçisi və “Kvartal-95” üzrə tərəfdaşı olmuş Sergey Şefir də “sakit pullar”, oliqarxlarla gizli danışıqlar və beynəlxalq iş əlaqələri ilə gündəmə gəlib. O, Ukraynada və xaricdə böyük bizneslə əlaqələrə təsir imkanına malik idi və qapalı maliyyə kanallarının yaranmasında rol oynayırdı. Bu təsirin bir hissəsi onun ArcelorMittal və digər iri şirkətlərlə danışıqlarda iştirakı ilə sübut olunur. Eləcə də “Burisma” qaz şirkətini xatırlamaq yerinə düşür: o, ixtisası olmayan ABŞ-nin sabiq prezidentinin oğlu Hanter Baydenə ayda 50 min dollar ödəyirdi. Bu fakt Ukrayna elitasının dövlət və korporativ resurslardan şəxsi məqsədlər üçün istifadəsinin sistemli xarakter daşıdığını göstərirdi.
Zelenski ailəsinin rolu da diqqətdən yayınmır. Prezidentin həyat yoldaşı Yelena Zelenskayanın elit daşınmaz əmlak, farmasevtika və restoran biznesinə yatırımları rəsmi olaraq qanuni olsa da, elit təbəqənin imtiyazlı və xalqdan uzaq obrazını möhkəmləndirir. Mindıçın həyat yoldaşı Yekaterina Verber – Kiyevdə lüks butiklər şəbəkəsinin sahibi – və Çernışov ailəsinin gizlətməyə çalışdığı dəbdəbəli ev tikintisi siyasi hakimiyyətlə şəxsi sərvətin birləşdiyini təsdiqləyir.
Bütün bunlar Rusiyayla açıq müharibənin fonunda baş verir. 2022–2025-ci illərdə Qərb Ukraynaya 100 milyard dollardan çox hərbi, maliyyə və humanitar dəstək göstərib. Azərbaycan da daxil olmaqla bir çox ölkə enerji infrastrukturunun bərpası üçün humanitar yüklər göndərir. Lakin bu vəsaitlərin və avadanlıqların bir hissəsinin Ukrayna rəsmilərinin cibinə getdiyi aşkarlandıqda, göstərilən dəstəyin effekti sıfırlanır. Belə şəraitdə mənimsənilən hər bir qrivna ölkənin müdafiə qabiliyyətinə vurulan zərbəyə, dolayısı ilə cəbhədə həlak olan günahsız insanların qanına çevrilir.
Beynəlxalq səviyyədə də bunun təsiri gecikmədi. Ukrayna uzun illər “ədalətli müharibə aparan ölkə” obrazını formalaşdırmışdı, lakin korrupsiya qalmaqalları onun imicinə ağır zərbə vurdu. Avropa İttifaqı və ABŞ narahatlıqlarını açıq şəkildə ifadə edir və bu hadisələri demokratik islahatlara təhdid adlandırır. Macarıstan kimi ölkələrdə maliyyə yardımının dayandırılması müzakirə edilir. Zelenskinin ofisi tərəfindən mediaya təzyiq cəhdləri isə şəffaflıq və informasiya azadlığına sadiqlik barədə şübhələr yaradır. Potensial donorlar və müttəfiqlər pullarının əsl ünvanına çatmadığından narahatdırlar.
Bundan əlavə, prezidentin özü tərəfindən imzalanmış və NABU ilə SAP-ın müstəqilliyini məhdudlaşdıran qanun layihələri yaxın ətraf üzərində nəzarəti zəiflətmək və antikorrupsiya araşdırmalarına mane olmaq cəhdləri kimi qiymətləndirilir. Bu qərarlara qarşı keçirilən etiraz aksiyaları beynəlxalq müşahidəçilərə açıq mesaj göndərdi: hakimiyyətin şəffaflıq və hesabatlılıq prinsiplərinə sadiqliyi sual altındadır və Ukraynaya etibar azalır. Bu isə gələcək investisiyalar, maliyyə və hərbi yardım üçün təhlükə yaradır.
“Midas” əməliyyatı və onun ətrafında yaranan qalmaqallar yalnız daxili maliyyə zərəri deyil. Bu, eyni zamanda beynəlxalq legitimliyə vurulan zərbədir. Dünya tərəfdaşları Ukraynaya göndərilən yardımların bir hissəsinin hakim elita tərəfindən mənimsəndiyini gördükdə, etibar azalır, siyasi və mənəvi dəstək zəifləyir və uzunmüddətli yardım perspektivi təhlükə altına düşür.
Beləliklə, enerji sektorundakı genişmiqyaslı korrupsiya və Zelenskinin ən yaxın adamları – Mindıç, Şefir və Çernışovun bu prosesdə iştirakı “yeni və dürüst hakimiyyət” təmsilçisini “ikili standartların simvolu”na çevirib. Müharibə və beynəlxalq dəstək fonunda bu təkcə daxili qalmaqal deyil, Ukraynanın qlobal reputasiyasına ağır zərbədir. Demokratik prinsiplər uğrunda mübarizə apardığını iddia edən, Avropa İttifaqına sürətli inteqrasiya arzulayan ölkə faktiki olaraq göstərir ki, hətta müharibə dövründə belə elita şəxsi sərvət toplamaqdan çəkinmir. Bu isə müttəfiqlərin etimadını zədələyir və strateji dəstəyin itirilməsi riskini artırır.
Ukrayna artıq “yalnız ərazi bütövlüyü üçün deyil, həm də hakimiyyətin dürüstlüyü üçün mübarizə aparan ölkə” obrazını itirir. Hər bir beynəlxalq yardım indi şübhə ilə qarşılanır: pullar hara gedir, kim bundan faydalanır və Kiyevə tərəfdaş kimi nə dərəcədə etibar etmək mümkündür? İtirilən imic uzunmüddətli nəticələr yaradır və bütün daxili uğurları, islahatları və bəyanatları kölgədə qoyur. Donorların tam şəffaflıq tələb etməməsi halında Ukrayna yalnız maliyyə və maddi yardımı deyil, həm də beynəlxalq arenada mənəvi liderliyini itirmək riski daşıyır.
Bu gün vəziyyət açıq göstərir ki, “yeni, dürüst və şəffaf hakimiyyət” vədləri prezidentin ən yaxın adamlarının geniş mənimsəmə sxemlərinə cəlb olunduğu reallıqla toqquşub. Hakimiyyətin müəyyən qərarları bunun qarşısını almaq əvəzinə, bəzən onu daha da gücləndirir. Mənimsənən hər bir qrivna təkcə ölkə daxilində etimad böhranı deyil, həm də dünyaya Ukraynanın imicinin dağılmasını göstərir. Demokratik dəyərlər barədə bəyanatlar deklarasiya olaraq qalır və real addımlar beynəlxalq dəstəyi zəiflədir, ölkənin strateji maraqlarını zədələyir. Bütün bunları nəzərə alaraq, reputasiya və legitimlik uğrunda mübarizə indi Ukraynanın territorial bütövlüyünün qorunması qədər əhəmiyyətli məsələyə çevrilir. Çünki müttəfiqlərin itirilən etimadı ölkə üçün uzunmüddətli strateji fəlakətlə nəticələnə bilər.
Farid Hüseyn
