Pul sistemində gözlənilən yenidənyüklənmə nəticəsində qızılın qiyməti artaraq rekord səviyyəyə çatacaq

Pul sisteminin yenidənyüklənməsi, necə deyərlər, burada və indi – gözlərimizin qarşısında baş verir.

ABŞ-ın 30 illik dövlət istiqrazlarının gəlirliliyi 1%-dən aşağı səviyyəyə düşdü, Brent markalı neftin qiyməti bir gecə ərzində 30% azaldı, aparıcı dünya indekslərinin kotirovkaları isə sürətlə düşür. Bu nə ilə bağlıdır və niyə məhz indi baş verir?

Biz hazırda yaranmış vəziyyəti anlamağa və proqnozlar verməyə çalışmaq üçün dünyanın müasir pul-kredit modelini 2008-ci ildəki qlobal maliyyə böhranından əvvəlki və sonrakı dövrlərə bölməyə çalışacağıq. 2007-ci ildən bu günə qədər keçən dövrdə dünya üzrə borcun məbləği 163 trilyon ABŞ dolları qədər, eyni dövr ərzində dünyada ÜDM-in məbləği isə çox cüzi – cəmi 30 trilyon ABŞ dolları məbləğində artmışdır (1-ci cədvələ baxın). Beləliklə, dünyada ÜDM-in 1 trilyon ABŞ dolları qədər artmasına nail olmaq üçün borcun həcmini 5.4 trilyon ABŞ dolları qədər artırmaq lazım gəlirdi. Müqayisə üçün qeyd edək ki, böhrandan əvvəlki vaxtda ÜDM-in bir trilyon artması üçün dünya borcunun 1.7 trilyon ABŞ dolları qədər artması tələb olunurdu. Başqa sözlə desək, böhrandan sonrakı dövrdə dünya üzrə ÜDM artımına nail olmaq üçün böhrandan əvvəlki dövrün müvafiq göstəricisi ilə müqayisədə 3 dəfədən çox borca düşmək lazım idi. Bu dövr ərzində ABŞ-ın dövlət borcu 4 dəfədən çox, Çinin dövlət borcu isə 7.5 dəfə artmışdır. Bütün dünyada borcun sürətli artımı, ÜDM-ın cüzi artımı ilə müşayiət olunurdu.

Sözün həqiqi mənasında borc məngənəsinə düşmüş dünya iqtisadiyyatı reallıq ilə əlaqəni itirməkdə davam edirdi. Məsələn, 2007-ci ildən bu günə qədər ABŞ-ın borcunun ölkə üzrə ÜDM-ə nisbəti 63%-dən 107%-ə qədər artmışdır, Yaponiyada bu nisbət 250% təşkil edir (2-ci cədvələ baxın). Borcun ÜDM-ə nisbətinin 100%-dən çox olması o deməkdir ki, iqtisadiyyat praktiki çıxış yolu olmayan, iqtisadi tənəzzülün və depressiyanın labüd olduğu real təhlükəli əraziyə daxil olur. İndiki pul sistemində Amerika dollarının və Yaponiya yenasının ən etibarlı valyutalar hesab edildiyini nəzərə alsaq, bu “oyun”da indiki çempionlar ABŞ və Yaponiyadır.

2008-ci il böhranından sonra iki əsas tendensiya müşahidə olunurdu: borcun monetizasiyası (dövlət əməliyyatlarının mərkəzi banklar tərəfindən  maliyyələşdirilməsi) və büdcəni stimullaşdırmaq siyasəti. Dövlət borcunun əsas alıcısı olan mərkəzi banklar, faktiki olaraq, büdcə kəsirini və dövlət əməliyyatlarını maliyyələşdirirdi. Ən böyük mərkəzi banklar 2007-ci ildən bu günə qədər öz balansını praktiki olaraq 4 dəfə artırıblar: 2007-ci ildə müvafiq göstərici 5.5 trilyon ABŞ dollarına bərabər idi, bu gün isə 20 trilyon ABŞ dollarından çoxdur (3-cü cədvələ baxın). Bu tədbir bütün dünyada dövlət borcunun sürətlə artmasının əsas katalizatoru oldu. Tezliklə hökumətlər dərk etdilər ki, dövlət borcuna xidmət üzrə yüksək faiz xərcləri onların büdcəsinə güclü zərbə vurur, buna görə də, təkrar  maliyyələşdirmə dərəcələrinin azaldılması məqsədilə mərkəzi banklara təzyiq göstərildi. Ölkələrin öz mərkəzi banklarına yüksək faizlər ödəməsinin heç bir mənası yox idi. Bu şəraitdə inflyasiya artıq narahatlıq üçün amil deyildi. Ən acınacaqlısı isə, ölkələrin ucuz pul və mərkəzi bank stimullaşdırma siyasətindən tam asılı vəziyyətə düşməsi idi.  Vəziyyəti anlayan mərkəzi banklar digər çıxış yolu görmədikdən, geri çəkilərək, yenu oyunun qaydalarını qəbul etməyə məcbur oldular. Nəticədə 2016-cı ildə Avropa Mərkəzi Bankı və Yaponiya Bankı faiz dərəcələrini, müvafiq olaraq, 0%-ə və - 0,1%-ə qədər aşağı saldılar (3-cü cədvələ baxın). Faiz dərəcələrinin azaldılması Amerika Federal Ehtiyatlar Bankından da yan keçmədi: bu bank 2018-ci ilin sonundan 2020-ci ilin martına qədər əsas təkrar  maliyyələşdirmə dərəcələrini 4 dəfə azaldaraq, 2.25%-dən 1%-ə endirib. Hələlik yalnız Çin Xalq Bankı dözüb dayanıb, amma əsla şübhə yoxdur ki, ən yaxın vaxtlarda o da başqa bankların aqibəti ilə üzləşəcək.  Dünyada borcun artmasının necə qarşısıalınmaz prosesə çevrilməsini nəzərə alsaq, bütövlükdə, sıfır və ya mənfi faiz dərəcələrinin qəbul edilməsi siyasəti əsas tendensiyası kimi qəbul olunmuşdur və bu kursu dəyişmək niyyəti barədə söhbət də ola bilməz.

Bəs sürətlə artan dünya borcu mövcud təmin edilməmiş pul sistemi üçün nə deməkdir və yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu varmı? Aşkardır ki, 88 trilyon ABŞ dolları həcmində ÜDM ilə ifadə edilən dünya iqtisadiyyatı artıq bütün hökumətləri tərəfindən yığılmış 260 trilyon ABŞ dolları həcmində borcun ödənilməsi üçün kifayət qədər istehsal həcmini təmin etmək iqtidarında deyil. Müvafiq surətdə, dünyanın ən böyük mərkəzi bankları tərəfindən yaradılmış pul-kredit tələsindən çıxış yolu yoxdur. Bəşəriyyət tarixində elə bir hal olmayıb ki, hər hansı təmin edilməmiş kağız valyuta nəticədə iflasa məhkum olmasın. Bu baxımdan, təmin edilməmiş kağız valyutanın mövcud qlobal sistemi də istisna olmayacaq.

Paradoksal hesab etsəniz də, belə hesab etməsəniz də faktdır: sağlam düşüncəli millətlər qızılın fiziki ehtiyatlarını topladığı vaxtda müasir maliyyə sisteminin arxitekturasını yaratmış millətlər aqressiv şəkildə borc toplayaraq, öz valyutalarını qiymətdən salmağa başladılar. Aşağıda, 4-cü cədvəldə ən böyük qızıl ehtiyatlarına malik olan 10 aparıcı ölkə sadalanır. 2008-ci ildən sonrakı dövrdə Rusiya və Çin öz qızıl ehtiyatlarını demək olar ki, dörd dəfə, Hindistan isə 76% artırmışdır. Avropa ilə Asiya arasında əsas regional oyunçu və qayda-qanun keşikçisi olan, bu onluğa düşməyən Türkiyə həmin dövrdə öz qızıl ehtiyatlarını demək olar ki, üçqat artırmışdır və hazırda 385 metrik ton qızıl ehtiyatlarına malikdir. ABŞ bu gün dünyada ən böyük (8.1 min ton) qızıl ehtiyatının sahibidir.

Bütün kağız pullar – istər ABŞ dolları olsun, istər Yaponiya yenası və ya Avropa avrosu - nə əmtəə ilə, nə də hər hansı başqa maddi aktivlə təmin edilməmiş valyutadır. 2001-ci ildən başlayaraq10 il ərzində qızılın bir troya unsiyasının dəyəri 250 ABŞ dollarından 1900-dən çox ABŞ dollarına qədər, yəni demək olar ki, 8 dəfə artmışdır. Bu artım ABŞ-ın dövlət borcunun sürətlə artmasına reaksiya idi: analoji dövr üçün ABŞ-ın dövlət borcu demək olar ki, ikiqat artaraq 13 trilyon ABŞ dollarına çatıb. Geniş yayılmış bir fikir var ki, guya qızılın qiymətinin qalxması ABŞ və Çin arasında ticarət gərginliyi, koronovirusun yayılması və ya başqa səbəblərlə bağlıdır. Bu, yanlış fikirdir. Qızılın dəyəri ona görə artır ki, aparıcı ölkələrin hökumətləri, mərkəzi bankların dəstəyi ilə borcları fəal yığır, bununla da, öz pullarını daim (devalvasiya yolu ilə) qiymətdən salırlar. Məhz bu səbəbdən, təkcə son 1,5 il ərzində qızıl demək olar ki, 46.5% bahalaşıb, onun bir troya unsiyasının qiyməti 1160 ABŞ dollarından 1700 ABŞ dollarına çatıb. Həqiqətdə, qızılın dəyəri artmır, təmin edilməmiş pul sistemi qızıla nisbətdə öz dəyərini itirir.

Dünya borcunun artmasının nəzarətdən çıxması mövcud pul-kredit sisteminin iflasından xəbər verir. Növbəti qlobal böhran başlananda, dünya maliyyə bazarlarında kasadlaşma qaçılmaz olanda, investorlar qızıl və gümüş kimi fiziki aktivlər vasitəsilə qorunmağa çalışacaqlar. Ancaq qızıl və gümüş bazarı o qədər kiçikdir ki, “Comex” əmtəə birjası vasitəsilə qiymətli metalların kütləvi miqyasda çatdırılması fiziki baxımdan sadəcə qeyri-mümkün olacaq. Məsələn, 6 mart 2020-ci il üçün olan məlumata görə, “Comex” birjasında qızıl satışına dair kağız müqavilələrin ümumi həcmi fiziki qızılın faktiki həcmindən 7.5 dəfə çox olub. Bu fakt rəqəmlərdə belə əks olunub: faktiki qızılın həcmi 15 milyard ABŞ dolları olduğu halda kağız müqavilələrdə qızılın həcmi 112 milyard ABŞ dollarına bərabərdir. Qeyd etmək lazımdır ki, dünya maliyyə bazarlarının kapitallaşdırılması trilyonlarla ABŞ dolları ilə, qiymətli metallar bazarının həcmi isə milyardlarda ABŞ dolları ilə hesablanır. Buna görə də dünya maliyyə bazarlarında çaxnaşma yaranan zaman fiziki qızıl çox qıt olacaq və bu mənada özünü sığortalamayanlar  çox təəssüflənəcəklər. Cəmiyyət yaxınlaşan maliyyə fırtınasından xəbər tutana qədər qızıl yalnız güc toplayır. Qızılın qiymətinin qeyri-sabit olması iqtisadi böhranın ən ilk mərhələsində qısa müddətdə müşahidə oluna bilər və bu onunla bağlıdır ki, təlaş keçirən investorlar heç olmasa zərərə düşməmək məqsədilə müəyyən qədər nağd pul almaq və ya brokerin marja tələbini qarşılamaq üçün hər şeyi satırlar. Amma sonra qızılın dəyəri gözlənilmədən artaraq bir troya unsiyası üçün 2000 ABŞ dolların keçəcək və bu artım davam edəcək, nəticədə çox qısa vaxt ərzində indiki qiymətindən ikiqat, bəlkə də üçqat artıq səviyyəyə çatacaq.

Borc ilə və sonu görünməyən monetar stimullaşdırma siyasəti ilə yüklənmiş indiki maliyyə sistemi hökmən iflasa uğrayacaq. Böyük mərkəzi banklar sonrakı illər ərzində daha misilsiz kəmiyyət yumşaldılması (dövlət borcunun və maliyyə aktivlərinin alınması) proqramlarının reallaşdırılması ərəfəsindədirlər. Amma borcun bundan sonra da artırılması daha az səmərə verəcək və mərkəzi bankların iqtisadiyyatı real stimullaşdırmaq üçün səmərəli metodları qalmayacaq. İqtisadi depressiya inflyasiyanın kəskin artması ilə müşayiət olunacaq, staqflyasiya isə 21-ci əsrin 3-cü onilliyinin əsas iqtisadi xəstəliyi hesab ediləcək. Qarşıdakı böhran neft sənayesindən də yan keçməyəcək, neft sənayesinin həcmi qat-qat azalacaq və beləliklə, neft dolları erası başa çatacaq. Yeni pul sisteminə gələcək keçid fiziki qızıl ehtiyatları toplamış millətlərin xeyrinə olacaq, çünki öz dəyərini saxlayan yeganə və alternativsiz “sakit liman” təmin edilməmiş nöqsanlı pul sistemi deyil, qızıldır. Qızıl yeni maliyyə və pul sistemlərinin əsası kimi 21-ci əsrin üçüncü onilliyinə yolunu davam edəcək.

Məlumatların mənbəyi: https://tradingeconomics.com, www.cmegroup.com

Bütün rəqəmlər yuvarlaqlaşdırıllb, müvafiq məlumatlar əlçatan olmadığı hallarda isə təxmini rəqəmlərdən istifadə edilib.

www.rmcapitalanalytics.com

Məqalə müəllifin nəzər-nöqtəsini əks etdirir və redaksiyanın mövqeyi ilə üst-üstə düşməyə bilər.

Rəşad Hacıyev 

Maliyyə və investisiya üzrə ekspert